1,15. จุราทิโต ณิ

จุราทีหิ กฺริยตฺเถหิ สกตฺเถ ณิ ปโร โหติฯ ‘‘ณิณาปฺยาปีหิ วา’’ติ วิกปฺเปน โลฯ ธนํ โจรยติ โจเรติ อิจฺจาทิฯ กมฺเม-โจรียติ อิจฺจาทิฯ โจรยิสฺสติ โจเรสฺสติ อิจฺจาทิฯ กมฺเม-โจรียิสฺสติ อิจฺจาทิฯ อโจรยิ โจรยิ อโจเรสิ โจเรสิ อิจฺจาทิฯ อโจรยิสฺส อิจฺจาทิฯ กมฺเม-อโจรียิสฺส อิจฺจาทิฯ โจรเย โจรเยยฺย อิจฺจาทิฯ โจเรตุ โจเรนฺตุ อิจฺจาทิฯ

จินฺต=จินฺตายํ, สํโยคตฺตา น วุทฺธิ, จินฺเตติ จินฺตยติ, จินฺเตนฺติฯ กมฺเม-จินฺตียติ, จินฺตียนฺติ อิจฺจาทิฯ มนฺต=คุตฺตภาสเน, มนฺเตติ มนฺตยติ อิจฺจาทิฯ ปาล=รกฺขเณ, โส ธมฺมํ ปาเลติ ปาลยติฯ เตน ปาลียติ+จฺจาทิฯ (จุราทินโย)ฯ

ภูวาทิ จ รุธาทิ จ, ทิวาทิ จ ตุทาทโย;

ชฺยาที กิยาที สฺวาที จ, ตนาที จ จุราทโยฯ

(วิกรณวิธานํ)ฯ

5,1. ติช+มาเนหิ ข+สา ขมา+วีมํสาสุ

ขนฺติยํ ติชา, วีมํสายํ มานา จ ข+สปจฺจยา โหนฺติ ยถากฺกมํฯ ติช=นิสาเน, อการสฺสา+ปโยโคฯ เข ‘‘ลหุสฺสุปนฺตสฺสา’’ติ ปตฺเต+การสฺส ‘‘อญฺญตฺราปี’’ติ ปฏิเสโธฯ ยการวชฺชิตพฺยญฺชนสฺส ‘‘ปรรูป+มยกาเร พฺยญฺชเน’’ติ ปรรูปญฺจฯ ‘‘จตุตฺถทุติยา’’ ทินา ปฐมกฺขรกกาเร จ ‘‘ขฉสาน+เมกสฺสโร+ทิ ทฺเว’’ติ ติกฺข ติกฺข อิติ ทฺวิภาเว ‘‘โลโป+นาทิพฺยญฺชนสฺสา’’ติอาทิโต+ญฺญสฺส พฺยญฺชนสฺส โลเป จ กเต ติติกฺขาธาตุโต ตฺยาทิปจฺจย+ลวิกรณานิฯ ติติกฺขติ อิจฺจาทิ ปุริมสมํ ฯ กมฺเม-ติติกฺขียติ อิจฺจาทิฯ อิโต ปรํ กมฺโมทาหรณํ น กริสฺสามฯ

มาน=ปูชายํ+ติมสฺมา สปจฺจย, ทฺวิตฺตาทิมฺหิ กเต ‘‘มานสฺส วี ปรสฺส จ มํ’’ติ ปุพฺพมานสฺส วี จ ปรมานสฺส มญฺจ โหติฯ วีมํสธาตุโต ติปจฺจยาทิมฺหิ กเต วีมํสติ อิจฺจาทิฯ ติติกฺขิสฺสติ, วีมํสิสฺสติ อิจฺจาทิฯ เอว+มุปริปิ อชฺชตนาทีสุปิ โยเชตพฺพํฯ ปโยชกตฺตา ณิ, ‘‘ณิณาปฺยาปีหิ วา’’ติ ลวิกรณํ, เตชยติ เตเชติฯ ตถา จุราทิตฺตา น ลวิกรณํ, มานยติ มาเนติฯ

5,2. กิตา ติกิจฺฉา+สํสเยสุ โฉ

ติกิจฺฉายํ สํสเย จ วตฺตมานา กิตา โฉ โหติฯ กิต=นิวาเส, ฉปจฺจเย ปุพฺเพว ปรรูปาทิมฺหิ จ กเต ‘‘กิตสฺสา+สํสเย วา’’ติ ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส ติอาเทเส ติกิจฺฉธาตุโต ตฺยาทโยฯ ติกิจฺฉติ, ติกิจฺฉนฺติ+จฺจาทิฯ วิปุพฺพโต กิตา ฉปฺปจฺจยาทิมฺหิ กเต ‘‘กวคฺคหานํ จวคฺคชา’’ติ ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส กสฺส โจฯ วิจิกิจฺฉติ, วิจิกิจฺฉนฺติ+จฺจาทิฯ ปโยชกตฺตา เกตยติ+จฺจาทิ ปุริมสมํฯ

5,3. นินฺทายํ คุป+พธา พสฺส โภ จ

นินฺทายํ คุป+พเธหิ โฉ โหติ พสฺส โภ จฯ คุป=รกฺขเน+ตีมสฺมา ฉปฺปจฺจเย ‘‘อญฺญตฺราปี’’ติ โอตฺตาภาเว จ ปรรูปาทิมฺหิ ‘‘กวคฺคหา’’ ทินา คสฺส เช จ กเต ‘‘คุปิสฺสุสฺสา’’ติ ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส อุสฺส อิ โหติฯ ตฺยาทิ+ลวิกรณาทิมฺหิ ชิคุจฺฉติ อิจฺจาทิฯ นินฺทายํ-พธ=พนฺธเน+ตีมสฺมา ฉปฺปจฺจเย จ อิมินาว พสฺส ภกาเร จ ปรรูเป ปฐมกฺขเร ภจฺฉภจฺฉอิติ ทฺวิตฺเต อนาทิพฺยญฺชนสฺส โลเป ‘‘จตุตฺถทุติยานํ ตติยปฐมา’’ติ ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส ภสฺส พกาเร ‘‘ขฉเสสฺวสฺสี’’ติ อิกาเร ทีเฆ จ กเต พีภจฺฉธาตุโต ตฺยาทโย โหนฺติฯ พีภจฺฉติ, พีภจฺฉนฺติ อิจฺจาทิฯ อญฺญตฺร โคเปติ+จฺจาทิฯ

5,4. ตุํสฺมา โลโป จิ+จฺฉายํ เต

ตุมนฺตโต อิจฺฉาย+มตฺเถ เต ข+ส+ฉา โหนฺติ พหุลํ, ตุํปจฺจยสฺส โลโป จ โหติ, สุตตฺตาฯ ภุช=ปาลน+ชฺโฌหาเรสุฯ โภชนายาติ วิคฺคยฺห ‘‘ตุํ+ตาเย’’จฺจาทินา ตุํปจฺจเย ‘‘ลหุสฺสุปนฺตสฺสา’’ติ โอกาเร ปรรูเป จ กเต โภตฺตุ+มิจฺฉตีติ วิคฺคยฺห อิมินา ขปจฺจเย ตุํปจฺจยสฺส อิมินา จ โลเป ‘‘นิมิตฺตาภาเว เนมิตฺติกสฺสาปิ จ อภาโว’’ติ ญายา ปรรูปโอการานํ อภาเว ขสฺส ปรรูป+ขการาทิมฺหิ จ กเต ภุกฺข ภุกฺข อิติ ทฺวิตฺเต ตติยพกาโร โหติ, พุภุกฺขธาตุโต ตฺยาทโย โหนฺติ, พุภุกฺขติ, พุภุกฺขนฺติ อิจฺจาทิฯ

ชิ=ชเย, ชยนาย อิติ วิคฺคยฺห ปุเร วิย ตุมาทิมฺหิ กเต เชตุ+มิจฺฉตีติ วิคฺคยฺห สปฺปจฺจเย ชิส ชิส อิติ ทฺวิตฺเต อนาทิพฺยญฺชนโลเป ทฺวิตฺเต ปรสฺส ชิสฺส ‘‘ชิหรานํ คิํ’’ติ คิํฯ ชิคิํสธาตุโต ตฺยาทีสุ ชิคิํสติ, ชิคิํสนฺติ อิจฺจาทิฯ

ฆส=อทเน , ฆสิตุ+มิจฺฉติ ฉปฺปจฺจยาทิมฺหิ ปุเร วิย กเต ฆสฺส ‘‘กวคฺคหา’’ทินา เฌ ฌสฺส ‘‘จตุตฺถทุติยา’’ ทินา ชกาเร ‘‘ขฉเสสฺวสฺสี’’ติ อิกาเร จ กเต ชิฆจฺฉธาตุโต ตฺยาทโย โหนฺติฯ ชิฆจฺฉติ, ชิฆจฺฉนฺติ+จฺจาทิฯ

5,5. อีโย กมฺมา

อิจฺฉากมฺมโต อิจฺฉาย+มตฺเถ อียปจฺจโย โหติฯ ปุตฺต+มิจฺฉตีติ อียปจฺจเย อียาทิวุตฺติตฺตา ‘‘เอกตฺถตายํ’’ติ วิภตฺติโลโปฯ ปุตฺตียติ, ปุตฺตียนฺติ+จฺจาทิฯ

5,6. อุปมานา+จาเร

กมฺมโต อุปมานา อาจารตฺเถ อีโย โหติฯ ปุตฺต+มิวา+จรติ ปุตฺตียติ สิสฺสํ, ปุตฺตียนฺติ+จฺจาทิฯ

5,7. อาธาราติ

อีโย โหติฯ กุฏิย+มิวา+จรติ กุฏียติ ปาสาเทฯ ปาสาเทวา+จรติ ปาสาทียติ กุฏิยํ, ปาสาทียนฺติ+จฺจาทิฯ

5,8. กตฺตุตา+โย

กตฺตุโต+ปมานา อาจารตฺเถ อาโย โหติฯ ปพฺพโต อิวา+จรติ สีลาทิคุณโยคโตติ ปพฺพตายติ โยคี, ปพฺพตายธาตุโต ตฺยาทโยฯ

5,9. จฺยตฺเถ

กตฺตุโต อภูตตพฺภาเว อาโย โหติ พหุลํฯ ภุโสติ ปฐมนฺตโต อภุโส ภุโส ภวตีติ ภุสายติ, ภุสายนฺติ อิจฺจาทิฯ ‘‘วิจฺฉาภิกฺขญฺเญสุ ทฺเว’’ติ อาภิกฺขญฺญตฺเถ ทฺวิตฺเต อปฏปฏา ปฏปฏา ภวตีติ อาเย ปฏปฏายติ, ปฏปฏายนฺติ+จฺจาทิฯ อโลหิโต โลหิโต ภวติ โลหิตายติฯ

5,10. สทฺทาทีนิ กโรติ

สทฺทาทีหิ ทุติยนฺเตหิ กโรตีติ อสฺมิํ อตฺเถ อาโย โหติฯ สทฺทํ กโรติ สทฺทายติฯ เอวํ เวรายติ, กลหายติ, ธูปายติ+จฺจาทิฯ

5,11. นโมตฺว+สฺโส

นโมอิจฺจสฺมา กโรตีติ อสฺมิํ อตฺเถ อสฺโส โหติฯ นโม กโรตีติ อสฺมิํ อตฺเถ อสฺสปจฺจเย ตฺยาทโย โหนฺติ, ตถาคตํ นมสฺสติ, นมสฺสนฺติ อิจฺจาทิฯ

5,12. ธาตฺวตฺเถ นามสฺมิ

นามสฺมา ธาตฺวตฺเถ พหุล+มิ โหติฯ หตฺถินา อติกฺกมตีติ อิปจฺจเย ลวิกรณ+เอการ+อยาเทเสสุ กเตสุ อติหตฺถยติฯ เอวํ วีณาย อุปคายติ อุปวีณายติ, วินยํ ทฬฺหํ กโรติ ทฬฺหยติ, วิสุทฺธา โหติ รตฺติ วิสุทฺธายติ, กุสลํ ปุจฺฉติ กุสลายติ+จฺจาทิฯ

5,13. สจฺจาทีหา+ปิ

สจฺจาทีหิ ธาตฺวตฺเถ อาปิ โหติฯ สจฺจ+มาจิกฺขตีติ อาปิมฺหิ ตฺยาทิปจฺจเย ‘‘ณิ+ณาปฺยา+ทีหิ วา’’ติ ลวิกรณ+เอ+อยาเทสาฯ สจฺจาปยติ, สจฺจาเปติ อิจฺจาทิฯ อตฺถ+มาจิกฺขติ อตฺถาปยติฯ เอวํ เวทาปยติฯ สุกฺขํ กโรตีติ สุกฺขาปยติ สุกฺขาเปติ อิจฺจาทิฯ

5,16. ปโยชกพฺยาปาเร ณาปิ จ

กตฺตารํ โย ปโยเชติ, ตสฺส พฺยาปาเร กฺริยตฺถา ณิ+ณาปี โหนฺติ พหุลํฯ

ณิปจฺจโย อุวณฺณนฺตา, อาโต ณาเปว โหติ+ห;

ทฺเว ทฺเว+โก โหติ วา เสเส, พหุลํตฺยนุวุตฺติยาฯ

อกมฺมกาปิ โหนฺเตว, ณิ+ณาปฺยนฺตา สกมฺมกา;

สกมฺมกา ทฺวิกมฺมา+สฺสุ, ทฺวิกมฺมา จ ติกมฺมกาฯ

ตสฺมา กตฺตริ กมฺเม จ, ณิ+ณาปีนํ ตุ สมฺภโว;

น ภาเว สุทฺธกตฺตา ตุ, กมฺมํ โหติ ปโยชเกฯ

นยาทีนํ ปธานญฺจ, อปธานํ ทุหาทินํ;

สุทฺธกตฺตา ณิ+ณาปีสุ, กมฺม+มกฺขฺยาต โคจรํฯ

ภวิตุํ ปโยชยตีติ อตฺเถ อิมินา ณิปฺปจฺจโยฯ ณกาโร ณานุพนฺธการิยตฺโถฯ ‘‘ยุวณฺณาน+เม+โอ ปจฺจเย’’ติ โอกาเร ‘‘อายา+วา ณานุพนฺเธ’’ติ ณานุพนฺเธ อาวาเทโสฯ ตฺยาทิมฺหิ ‘‘ณิ+ณาปฺยา+ปีหิ วา’’ติ ลวิกรเณ เอกาเร ‘‘เอโอน+มยวา สเร’’ติ อยาเทโสฯ